Οι Έλληνες πρόσφυγες που ξεριζώθηκαν από την Μικρά Ασία αποκαλούσαν πάντοτε τα μέρη που άφησαν πίσω τους «πατρίδα». Την ίδια λέξη χρησιμοποιούσαν  και οι Τούρκοι που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, το 1924, με την ανταλλαγή των πληθυσμών. Τότε έφευγαν με το καράβι. 

Πρόσφατα, με τον ίδιο τρόπο επέστρεψαν στα μέρη που γεννήθηκαν οι πρόγονοί τους, περί τους 700 Τούρκους, παιδιά και εγγόνια προσφύγων που έφυγαν με την ανταλλαγή. Μαζί τους και ένας από τους τελευταίους πρόσφυγες πρώτης γενιάς, ο αιωνόβιος Λουτφού Καρανταγί, με τον οποίον συνομίλησαν οι «Ε». Γεννήθηκε το 1914 στα Ιωάννινα, και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πόλη του σε ηλικία 10 ετών.  Πέρασαν σχεδόν 70 χρόνια χωρίς να καταφέρει να γυρίσει πίσω, αλλά από το 1993 μέχρι σήμερα επισκέφτηκε την Ελλάδα πάνω από 25 φορές. «Εγώ έχω δύο πατρίδες» λέει σε άπταιστα ελληνικά ο κύριος Καρανταγί. Ήταν, εξάλλου, η μητρική του γλώσσα, την οποία συνέχισα να μιλά και στη νέα του πατρίδα, την Τουρκία- εκεί, όμως εντός πίσω από κλειστές πόρτες… «Οι φίλοι μου ήταν έλληνες, γιατί το σπίτι μας ήταν σε ελληνική γειτονιά» θυμάται και δείχνει μια φωτογραφία από το κτίριο που σήμερα στεγάζει την 6η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων. Ο μόνος που μιλούσε τουρκικά στην οικογένεια ήταν ο πατέρας του, διευθυντής της τότε Οθωμανικής Αγροτικής Τράπεζας. Έτσι όταν έφτασε στην Τουρκία με την μητέρα και τα αδέλφια του, το καλοκαίρι του 1924,  δεν μπορούσαν καν να συνεννοηθούν. «Ήρθε μια γυναίκα να μας παραδώσει τα κλειδιά του σπιτιού που μας παραχωρήθηκε και μας μίλησε στα τουρκικά. Μείναμε να την κοιτάζουμε. Απέναντί μας τέσσερις ελληνικές οικογένειες άδειαζαν τα σπίτια τους για τους νεοφερμένους, κλαίγοντας και φιλώντας τους τοίχους, το κατώφλι, τη γη» θυμάται με συγκίνηση.Την ίδια σκηνή είχε ζήσει λίγο νωρίτερα και η οικογένεια του 10χρονου τότε Λουτφού, όταν αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σπίτι της στα Ιωάννινα, παίρνοντας μόνο τα ρούχα και την οικοσκευή. Όταν το 2009 πέρασε το κατώφλι του σπιτιού στα Γιάννενα γονάτισε και άρχισε να φιλά την εξώπορτα του σπιτιού, που είχαν κλείσει οριστικά οι γονείς τους, το 1924.

«Η πρώτη φορά που είδα θάλασσα ήταν στην Πρέβεζα, όταν θα φεύγαμε με το πλοίο Σουλχ για την Τουρκία» λέει. Όμως η εικόνα που του έκανε μεγαλύτερη εντύπωση ήταν όταν σε κάποιο κουρμπάν μπαϊράμ (γιορτή των θυσιών) ο πατέρας του πήρε τον ίδιο και τα δυο του αδέλφια και τους πήγε στο Ασλάν Τζαμί για να προσευχηθούν. «Τότε είδα για πρώτη φορά την λίμνη και το νησάκι των Ιωαννίνων. Το θυμάμαι σαν σήμερα, όλο την ώρα κοίταζα από το παράθυρο του Τζαμιού την λίμνη».

Πριν από μερικά χρόνια ιδρύθηκε το Ίδρυμα Ανταλλαγέντων Λωζάνης (LMV) από Τούρκους απογόνους εκείνων που περιλήφθηκαν στην ανταλλαγή των πληθυσμών απόρροια της συνθήκης της Λωζάνης. Το Ίδρυμα δημιούργησε στην Τσατάλτζα το Μουσείο Ανταλλαγής, το οποίο διαθέτει κέντρο τεκμηρίωσης με έγγραφα και οπτικοακουστικό υλικό, αλλά και αντικείμενα που έφεραν μαζί τους οι ανταλλαγέντες, όπως οικοσκευές και υφαντά, και μουσικά όργανα.  Η χορωδία του Ιδρύματος, διασώζει τη μουσική παράδοση όχι μόνο των προσφύγων αλλά όλης της Βαλκανικής Χερσονήσου. Ο κ. Καρανταγί είναι δραστήριο μέλος της χορωδίας και παρά τα 100 του χρόνια γεμάτος κέφι και έτοιμος να τραγουδήσει τη «Δημητρούλα», το «Έλα κοντά μου» και άλλα σμυρνέϊκά και ρεμπέτικα τραγούδια. Γιατί πατρίδα δεν είναι μόνο ο τόπος. Μπορεί να είναι η γλώσσα, η μουσική, και πάνω από όλα οι αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας.

Σοφία Χριστοφορίδου

(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Επιλογές» που κυκλοφόρησε στις 24/11/2013)